Συνήθης απάντηση στο ερώτημα του πώς λειτουργεί η μνήμη είναι η εξής: «Η μνήμη μας λειτουργεί σαν φωτογραφική μηχανή. Κάτι που έχεις δει, κάτι που έχεις ακούσει, που έχεις οσφρηστεί, που έχεις γενικά βιώσει με τις αισθήσεις σου, αποθηκεύεται στη μνήμη σου με τη μορφή μιας φωτογραφίας.». Είναι, όμως, έτσι τα πράγματα όντως; Κι αν είναι, τότε πώς εξηγούνται τα τόσα λάθη που κάνουμε κατά την προσπάθεια ανάκλησης μνημών ή αναμνήσεών μας;
Στο παρόν άρθρο του ηλεκτρονικού περιοδικού μας, λοιπόν, θα ασχοληθούμε λίγο με το ζήτημα του πώς λειτουργεί η μνήμη. Και με μερικά επιμέρους σχετικά θέματα, που, συνολικά, υποστηρίζουν ότι, σε αντίθεση με την κοινή γνώμη, η μνήμη ΔΕ λειτουργεί σαν φωτογραφική μηχανή.
Μία επισήμανση για το εν λόγω άρθρο & Πού μπορεί κανείς να μάθει περισσότερα
Θέλουμε εξ αρχής να επισημάνουμε ότι το άρθρο αυτό έχει καθαρά ενημερωτικό χαρακτήρα επί του συγκεκριμένου ζητήματος. Αν κάποιος ή κάποια από εσάς, ωστόσο, θεωρήσει ενδιαφέρον τη θεματική αυτή, μπορεί να αναζητήσει περαιτέρω βιβλιογραφία διαδικτυακά σε άρθρα επιστημονικού κύρους. Ή, βέβαια, σε συγγράμματα που μπορεί είτε να δανειστεί είτε να αγοράσει. Σίγουρα, η μνήμη ως γνωστική διεργασία θα αναλύεται σε βιβλία Γνωστικής Ψυχολογίας ή ενδεχομένως κι άλλων Νευροεπιστημών. Για την κατασκευαστική φύση της μνήμης, μάλιστα, γίνεται αναφορά σε συγγράμματα που απευθύνονται σε Εισαγωγικά μαθήματα Γνωστικής Ψυχολογίας ή ακόμη και σε συγγράμματα Κοινωνικής Νόησης.
Άλλα άρθρα που ενδεχομένως να σας ενδιαφέρουν είναι τα ακόλουθα:
- Τροφές που βελτιώνουν τη μνήμη – Οι 10 πιο αποδοτικές
- Πώς να βελτιώσεις τη μνήμη σου
- Τροφές για καλύτερη εγκεφαλική λειτουργία – 5 Superfoods.
Πώς λειτουργεί η μνήμη – Θυμόμαστε πράγματι αυτά που συνέβησαν;
Τείνουμε να πιστεύουμε ότι όσα θυμόμαστε είναι αυτά που συνέβησαν. Αν και αφήνουμε περιθώρια για… μικρά λάθη ή κενά στις ενθυμήσεις μας (δηλαδή για πράγματα τα οποία λέμε ότι δε θυμόμαστε), ως επί το πλείστον θεωρούμε ότι όσα λέμε ότι θυμόμαστε είναι πράγματι και αυτά που έχουν συμβεί.
Η έρευνα, όμως, γύρω από τις διάφορες πτυχές της ανθρώπινης μνήμης, διαψεύδει την παραπάνω κοινή πεποίθηση. Σύμφωνα με τους Γνωστικούς Ψυχολόγους, αυτά που τα άτομα αναφέρουν ως αναμνήσεις τους κατασκευάζονται από έναν συγκερασμό των εξής:
-των γεγονότων που συνέβησαν πραγματικά,
-τη γνώση μας,
-τις εμπειρίες μας και
-τις προσδοκίες μας.
Γι’ αυτό και μιλάμε για κατασκευαστική προσέγγιση στη μνήμη, αφού η μνήμη κατασκευάζει αναμνήσεις με βάσει μια σειρά από παράγοντες και πληροφορίες. Παράγοντες και πληροφορίες που υπερβαίνουν το πραγματικό γεγονός αυτό καθαυτό.
Γνωρίζουμε, λοιπόν, ότι, όταν τα άτομα περιγράφουν αναμνήσεις για παρελθοντικά γεγονότα, μπορεί όχι μόνο να παραλείπουν στοιχεία, αλλά και να διαστρεβλώνουν ή να παραποιούν όσα πραγματικά συνέβησαν. Ή ακόμα και να αναφέρουν πράγματα που δε συνέβησαν καθόλου στην πραγματικότητα. Αλλά τα ίδια τα άτομα θυμούνται ότι συνέβησαν.
Αξίζει να σημειώσουμε ότι η κατασκευαστική ιδιότητα της μνήμης φανερώνει το δημιουργικό χαρακτήρα που έχουν οι νοητικές μας διεργασίες. (Ως νοητικές ή γνωστικές ή γνωσιακές διεργασίες ορίζουμε την αντίληψη, την προσοχή, τη μνήμη, τη νοερή απεικόνιση, τη λύση προβλημάτων κ.ά.). Η δημιουργική φύση αυτών, που στηρίζεται όπως είπαμε στην κατασκευαστική ιδιότητα της μνήμης, μάς βοηθά πολύ στην καθημερινότητά μας. Για παράδειγμα, στην κατανόηση της γλώσσας, στη λήψη αποφάσεων, στην επίλυση προβλημάτων.
Τα σφάλματα παρακολούθησης προέλευσης είναι πολύ συχνά.
Ένα «συγγενικό» θέμα που χρειάζεται να αναφερθεί προκειμένου να δούμε πώς λειτουργεί η μνήμη είναι το παρόν. Είδαμε την προσέγγιση ότι οι αναμνήσεις αποτελούν σύνθεση πληροφοριών και λεπτομερειών που προέρχονται από διάφορες πηγές: τι συνέβη πραγματικά, τι συνήθως συμβαίνει σε τέτοιες καταστάσεις ή πλαίσια, τι γνωρίζω για το τάδε περιστατικό κ.λπ.
Όταν προσπαθούμε να εντοπίσουμε και να προσδιορίσουμε την προέλευση μιας ανάμνησής μας, τότε βρισκόμαστε σε μία διαδικασία που ονομάζεται παρακολούθηση προέλευσης. Είναι συνηθισμένο να εμπίπτουμε σε σφάλματα παρακολούθησης προέλευσης, δηλαδή να αναγνωρίζουμε εσφαλμένα την προέλευση ή την πηγή μιας ανάμνησης ή γνώσης μας. Με άλλα λόγια, να αποδίδουμε σε άλλον άνθρωπο, μέσο, πλαίσιο, χώρο, κ.λπ. την προέλευση της ανάμνησης ή γνώσης που υποστηρίζουμε ότι έχουμε για κάτι ή κάποιον.
Παραδείγματος χάριν, βρίσκεστε με την καλύτερή σας φίλη. Της περιγράφετε πόσο ενδιαφέρουσα λέγεται ότι είναι μια θεατρική παράσταση που παίζει αυτόν τον καιρό. Κατόπιν, προσπαθείτε να θυμηθείτε από πού γνωρίζετε ή θυμάστε αυτή την πληροφορία. Ή η φίλη σας σάς ρωτάει από πού ξέρετε ότι η παράσταση αυτή είναι ενδιαφέρουσα. Με δεδομένο πάντα ότι εσείς δεν την έχετε παρακολουθήσει. Τη στιγμή εκείνη που προσπαθείτε να ανακαλέσετε στη μνήμη σας την προέλευση της πληροφορίας είναι πιθανό να την αποδώσετε εσφαλμένα σε άλλη πηγή. Π.χ. μπορεί να πείτε ότι: «Μου το είπε μια συνεργάτιδά μου που την παρακολούθησε. Ή μήπως το άκουσα σε μία εκπομπή στην τηλεόραση;».
Τα σφάλματα παρακολούθησης προέλευσης αναδεικνύουν την κατασκευαστική φύση της μνήμης. Υποδηλώνουν ότι η μνήμη δεν είναι μία και μοναδική, άφθαρτη και αναλλοίωτη, συμπαγής και σταθερή «οντότητα». Ούτε αποτελεί ακριβή αποτύπωση του τι πραγματικά συνέβη, όπως κάνει μια φωτογραφία από κάμερα. Αντιθέτως, η μνήμη κατασκευάζεται από ποικιλία πληροφοριών, επηρεάζεται από πλήθος παραγόντων, και, πολύ συχνά, κάνει σφάλματα. Ένας τύπος σφάλματος είναι ο προαναφερόμενος.
Γιατί τα άτομα κάνουν λάθη ως αυτόπτες μάρτυρες & Πώς αυτό σχετίζεται με το πώς λειτουργεί μνήμη;
Εξίσου ενδιαφέρουσα πτυχή του ευρύτερου ζητήματος περί του πώς λειτουργεί η μνήμη έχει να κάνει με τη μαρτυρία των αυτοπτών μαρτύρων. Η παρουσία ατόμων μπροστά σε ένα έγκλημα ή γενικότερα σε ένα αξιόποινο συμβάν πολλές φορές θεωρείται μείζονος σημασίας για τη δικαστική απόφαση. Δύο είναι επί της ουσίας οι προϋποθέσεις στις οποίες βασίζεται η αποδοχή της μαρτυρίας από έναν/μία αυτόπτη μάρτυρα:
-Πρώτον, να ήταν ικανός/ικανή να δει καθαρά τι συνέβη και
-Δεύτερον, να είναι ικανός/ικανή να θυμάται αυτά που είχε δει και να μπορεί να τα εκφράσει την ώρα που του/της ζητείται. Στο τελευταίο κομμάτι θα μπορούσε να περιέχεται το να αναγνωρίσει σωστά τον δράστη.
Οι Γνωστικοί Ψυχολόγοι υποστηρίζουν, ωστόσο, ότι η αντίληψη, η προσοχή και μνήμη των αυτοπτών μαρτύρων, ΔΕΝ είναι και πολύ ακριβείς. Τι λάθη μπορεί να κάνουν οι άνθρωποι ως αυτόπτες μάρτυρες;
Πέντε είδη σφαλμάτων:
1)Λάθη στην αναγνώριση προσώπων, π.χ. του δράστη.
2)Λάθη που σχετίζονται με την αντίληψη, όπως το να μην έχουν εξαρχής αντιληφθεί τι συνέβη πραγματικά.
3)Λάθη που σχετίζονται με την προσοχή. Η προσοχή μας γενικώς μπορεί να επηρεαστεί από πολλούς παράγοντες. Ειδικά για περιστατικά που είναι έντονα συγκινησιακά – συναισθηματικά, όπως λόγου χάριν μία ληστεία ή ένας φόνος, έχει αναδειχθεί ένα φαινόμενο που λέγεται εστίαση στο όπλο. Η παρουσία και μόνο ενός όπλου σε ένα συμβάν, για οποίο αργότερα καλούμαστε ως αυτόπτες μάρτυρες, έχει πάρα πολλές πιθανότητες να αποσπάσει την προσοχή μας. Κι ως εκ τούτου, να μην έχουμε στην πραγματικότητα προσέξει επαρκώς ό,τι άλλο έλαβε χώρα. Κατ’ επέκταση, αυτά που ανακαλούμε στη μνήμη μας όταν περιγράφουμε τι είδαμε, δεν μπορούν να είναι ακριβή.
4)Λάθη στις αναγνωρίσεις που οφείλονται στην εξοικείωση. Υπάρχουν περιπτώσεις κατά τις οποίες αναγνωρίζεται εσφαλμένα ως δράστης ένας άνθρωπος που απλά παρευρισκόταν κοντά στη σκηνή του εγκλήματος. Ή ένας άνθρωποςπου από κάπου αλλού είναι γνώριμος στον αυτόπτη μάρτυρα.
5)Λάθη που οφείλονται στην υποβολή. Όταν ο αξιωματικός υπηρεσίες που παίρνει την κατάθεση ρωτά τον μάρτυρα «Είδες το μαύρο αυτοκίνητο;», τότε μπορεί να επηρεάσει την κρίση που ο δεύτερος θα εκφέρει. Γιατί μπορεί ο αυτόπτης μάρτυρας να μην είδε κάποιο μαύρο αυτοκίνητο. Ή να μην είδε κανένα μαύρο αυτοκίνητο. Αλλά να υποθέτει εκείνη την ώρα ότι μάλλον θα είχε δει ένα μαύρο αυτοκίνητο αφού ήταν ο ίδιος παρών τότε.
Όλα αυτά έχουν οδηγήσει του Γνωστικούς Ψυχολόγους σε συγκεκριμένες οδηγίες σε ό,τι αφορά την ανάκριση και τη γενικότερη αξιοποίηση των μαρτυριών από αυτόπτες μάρτυρες. Αυτό που έχει, όμως, περισσότερη σημασία εν προκειμένω είναι σαφώς να δούμε πώς λειτουργεί η μνήμη μας. Κι εδώ φαίνεται ότι δεν είναι ένα πράγμα, ενιαίο και αμετάβλητο. Δεν είδαμε κάτι, το φωτογραφήσαμε, πέρασε στο μυαλό μας και όποτε το χρειαστούμε μάλλον θα μπορέσουμε να το ανακαλέσουμε ως έχει. Επηρεάζεται από πολλούς παράγοντες και τις περισσότερες φορές χωρίς να το καταλαβαίνουμε. Ένας χώρος στον οποίο η μνήμη έχει μελετηθεί εκτενώς και επιχειρείται – τουλάχιστον στην Αμερική – να συμβάλει θετικά, είναι αυτός που περιγράψαμε μόλις.
Ορισμένα συμπεράσματα για το πώς λειτουργεί η μνήμη
Σε μία έρευνα δημοσκοπικού χαρακτήρα αλλά μεγάλης εμβέλειας που έλαβε χώρα το 2011, το 63% των συμμετεχόντων συμφώνησε με την εξής πρόταση: «η ανθρώπινη μνήμη λειτουργεί σαν βιντεοκάμερα, καταγράφοντας ακριβώς τα γεγονότα που βλέπουμε και ακούμε». Επίσης, περίπου 50% των συμμετεχόντων συμφώνησαν με το ότι: «αν έχετε βιώσει ένα γεγονός κι έχετε σχηματίσει μια ανάμνηση γι’ αυτό, η ανάμνηση αυτή δεν αλλάζει».
Ωστόσο, όπως προσπαθήσαμε να περιγράψουμε στο παρόν άρθρο, οι απόψεις αυτές είναι εσφαλμένες. Ο,τιδήποτε συμβαίνει στην πραγματικότητα, δεν είναι απαραίτητο ότι έχει αρχικά καταγραφεί με ακρίβεια. Η αντίληψη και η προσοχή μπορεί να έχουν επηρεαστεί από πολλούς παράγοντες. Κατόπιν, ό,τι έχει ήδη περάσει από τη βραχύχρονη στη μακρόχρονη μνήμη, δεν είναι απαραίτητο ότι μπορεί να ανακληθεί και να εκφραστεί με το ίδιο τρόπο με τον οποίο καταγράφηκε αρχικά. Πλήθος παραγόντων υπεισέρχονται σε αυτό το επίπεδο, τροποποιώντας λίγο ή πολύ αυτό που καταλήγουμε να λέμε στο τέλος ότι θυμόμαστε.
Τα σφάλματα παρακολούθησης προέλευσης συνιστούν ένα μόνο παράδειγμα – απόδειξη της πολυδιάστατης και κατασκευαστικής ιδιότητας της μνήμης. Τα σφάλματα που κάνουν οι άνθρωποι ως αυτόπτες μάρτυρες το ίδιο.
Συνολικά, οι πληροφορίες για το πώς λειτουργεί η μνήμη μπορούν να φανούν χρήσιμες σε όλους κι όλες μας. Σε καμία περίπτωση δε θέλουμε και δεν πρέπει να μάς οδηγούν σε αρνητικές κρίσεις για την ανθρώπινη μνήμη. Ή σε έναν πιο απαισιόδοξο τρόπο αντιμετώπισής της. Μην ξεχνάτε ότι η ανθρώπινη μνήμη, έτσι όπως φτιαγμένη να λειτουργεί, διευκολύνει την αλληλεπίδρασή μας με τους άλλους· βοηθάει την κοινωνική συναναστροφή και την επικοινωνία· και, το κυριότερο, είναι προσαρμοστική, αφού μάς επιτρέπει να ζούμε μέσα σε αυτόν τον κόσμο. Επομένως, το πώς λειτουργεί η μνήμη, με τους περιορισμούς και τα πλεονεκτήματά της, δεν είναι διόλου ευκαταφρόνητο!