Συχνά εμφανιζόμενο θέμα κατά τα σχολικά έτη στο μάθημα της Έκθεσης, φράση που λίγο – πολύ ακούγεται από τον κόσμο, χωρίς ωστόσο πάντα να χρησιμοποιείται ορθά. Το χάσμα γενεών συνιστά εν πολλοίς ένα κοινωνικό φαινόμενο στα πλαίσια του οποίου εντοπίζεται δυσκολία προσέγγισης και επικοινωνίας ανάμεσα σε δύο γενεές, για παράδειγμα μεταξύ γονέων και παιδιών. Με άλλα λόγια, θα λέγαμε ότι πρόκειται για μία κατάσταση διαμορφωμένης απόστασης, ένα καθεστώς αντιπαλότητας και καχυποψίας που αναιρεί κάθε προσπάθεια κατανόησης μεταξύ των δύο αυτών γενεών.
Ποιες είναι οι αιτίες του χάσματος γενεών, τι δηλαδή μπορεί να οδηγήσει ή να διαμορφώσει ευνοϊκό έδαφος για την «καλλιέργεια» του εν λόγω φαινομένου; Πρώτον και κύριο η διαφορά ηλικίας, με ό,τι συνάμα αυτή περιλαμβάνει. Οι αιτίες του χάσματος γενεών είναι, όμως, πολλές περισσότερες, γι’ αυτό και κατ’ εμάς είναι σκόπιμο και χρήσιμο να προσπαθήσουμε να συνοψίσουμε τους κυριότερους από τους λόγους αυτούς, έτσι ώστε τόσο από την πλευρά των γονιών όσο και από την πλευρά των παιδιών να κατανοηθούν και να γίνουν αντιληπτά ορισμένα βασικά πραγματάκια.
Οι κυριότερες αιτίες χάσματος γενεών
Δεν υπάρχει χρόνος ουσιαστικής επικοινωνίας.
Οι πολλαπλές και καθημερινές υποχρεώσεις τόσο των νέων όσο και των ενηλίκων σε συνδυασμό με τους ταχύτατους ρυθμούς ζωής δεν αφήνουν μεγάλα περιθώρια χρόνου στα άτομα προκειμένου να μπορούν να συμμετάσχουν σε εποικοδομητικούς διαλόγους. Βέβαια, στον εναπομείναν ελεύθερο χρόνο τους, οι νέοι συνηθίζουν να ασχολούνται με τις παρέες τους, με βόλτες, παιχνίδια και τα συναφή, θεωρώντας ως καταπιεστικό το αίτημα των μεγαλυτέρων να περάσουν χρόνο μαζί συζητώντας. Επίσης, η μεταξύ τους επικοινωνία καθίσταται πιο δυσχερής λόγω της πεποίθησης των εφήβων πως οι γονείς τους δεν είναι αρκετά δεκτικοί ή προοδευτικοί ώστε να μπορούν να τους εκφράσουν με ειλικρίνεια ό,τι σκέπτονται, αισθάνονται ή επιθυμούν. Σε κάθε διαπροσωπική (ή και διομαδική) σχέση, η έλλειψη ουσιώδους επικοινωνίας μεταξύ των μελών δεν μπορεί παρά να αυξάνει διαρκώς την απόσταση μεταξύ τους.
Οι απόψεις των μεγαλυτέρων συνήθως δεν είναι προοδευτικές.
Οι άνθρωποι όσο μεγαλώνουν κι ειδικά από τη στιγμή που γίνονται γονείς είθισται να ενστερνίζονται παράλληλα και μία πιο συντηρητική στάση ζωής, απαρτιζόμενη από ολοένα και λιγότερο προοδευτικές αντιλήψεις κι απόψεις. Μάλιστα, εξιδανικεύουν, κατά κάποιον τρόπο, τα δικά τους παιδικά και νεανικά χρόνια, στα οποία αποδίδουν χαρακτηριστικά όπως η αθωότητα και ο σεβασμός στους μεγαλύτερούς τους, θεωρώντας συγχρόνως ότι στη σημερινή εποχή οι νέοι δεν έχουν ήθος, αρχές και αξίες αντίστοιχες με αυτές που οι ίδιοι και οι συνομήλικοί τους διέθεταν προ μερικών δεκαετιών.
Η διάθεση για αλλαγή αποτελεί γνώρισμα των νέων.
Πράγματι, οι νέοι, που έρχονται σε επαφή με την κοινωνική πραγματικότητα που βιώνουν, είναι σε θέση να βλέπουν και να αντιλαμβάνονται τα τρωτά της σημεία, τις ελλείψεις της, τις αρνητικές πτυχές της, συμπεριλαμβανομένων των ελλείψεων και αρνητικών στοιχείων που χαρακτηρίζουν τους γονείς και γενικότερες τις παλαιότερες γενεές. Ως εκ τούτων, επιθυμούν κι επιδιώκουν τη βελτίωση, την ανανέωση, την αλλαγή. Από την άλλη, όμως, οι μεγαλύτεροι στην πλειονότητά τους εκλαμβάνουν τη συγκεκριμένη διάθεση των νεότερων ως μία απόπειρα ανατροπής των όσων οι ίδιοι γνωρίζουν και θεωρούν ως δεδομένα αλλά και ως μία συνεχή επίκριση απέναντι σε αυτά που οι ίδιοι (οι μεγαλύτεροι) κατάφεραν να δημιουργήσουν τα προηγούμενα έτη.
Η προσαρμογή των νέων στα καινούρια δεδομένα είναι ευκολότερη.
Κάθε νέα εποχή συνοδεύεται από πλήθος αλλαγών και νέων δεδομένων που έρχονται σε μερική ή και ολική διαφοροποίηση από τα δεδομένα της προηγούμενης εποχής. Οι νέοι προσαρμόζονται πολύ εύκολα στις αλλαγές και τα καινούρια δεδομένα, ενώ μάλιστα τις περισσότερες φορές είναι οι κύριοι φορείς τους. Στο αντίπαλο… στρατόπεδο βρίσκονται παραταγμένοι οι άνθρωποι προηγούμενων γενιών οι οποίοι λόγω της συντηρητικής φύσης τους στέκονται με καχυποψία και δυσπιστία απέναντι σε καθετί καινούριο και στην υιοθέτηση ή έστω την αποδοχή του.
Ας δούμε ως παράδειγμα την ταχύτατη εξέλιξη της τεχνολογίας όσον αφορά στο διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (social media). Για τους νέους, το διαδίκτυο και οι διάφορες αυτές εφαρμογές και πλατφόρμες συνιστούν τρόπους διευκόλυνσης της επικοινωνίας τους με τους υπόλοιπους ανθρώπους. Οι μεγαλύτεροι, ωστόσο, δυσκολεύονται να παρακολουθήσουν τις τεχνολογικές εξελίξεις κι έτσι αισθάνονται αποκλεισμένοι από ένα κομμάτι της ζωής των νεότερων γενεών, με αποτέλεσμα συχνά να τίθενται αρνητικά κι απορρηπτικά απέναντι στην εν λόγω εξέλιξη, την οποία και τείνουν να θεωρούν επικίνδυνη για την ποιότητα των ανθρωπίνων σχέσεων. Okay, δεν έχουν κι απόλυτο άδικο, μιας και όσο περνούν τα χρόνια το Facebook και τα λοιπά μέσα κοινωνικής δικτύωσης παύουν να αποτελούν εναλλακτικές διαύλους επικοινωνίας, αλλά αρχίζουν ολοένα και περισσότερο να αντανακλούν και να εντείνουν τον εγωκεντρισμό και το ναρκισσισμό των νέων (και μη νέων ηλικιακά) χρηστών τους…
Οι νέοι κρίνουν ως υπερβολικές τις ανησυχίες των μεγαλυτέρων.
Θεωρώντας υπερβολικές ή ακόμη κι αβάσιμες τις ανησυχίες των γονιών τους και ευρύτερα των μεγαλύτερων ανθρώπων, που στόχο έχουν τον περιορισμό της ελευθερίας τους και τον έλεγχο επί της προσωπικής ζωής τους, οι έφηβοι οδηγούνται στην υιοθέτηση μιας στάσης αδιαφορίας απέναντι στις συμβουλές, προτροπές και συζητήσεις των γονιών τους. Αυτό έχει ως άμεσο αποτέλεσμα την πρόκληση εντάσεων στις μεταξύ τους σχέσεις, η συνεχής παρουσία των οποίων δεν μπορεί παρά να εντείνει διαρκώς το κενό ανάμεσα στις γενιές.
Οι μεγαλύτεροι θεωρούν ευνοημένη τη νεότερη γενιά.
Οι περισσότεροι γονείς θεωρούν πως η ζωή που έζησαν οι ίδιοι ήταν πολύ δυσκολότερη και ιδιαίτερα πιο περιορισμένη από αυτή που ζουν τα παιδιά τους· οι νέοι απολαμβάνουν πληθώρα ελευθεριών, η τεχνολογία τους παρέχει πολλαπλές διευκολύνσεις και πολλά άλλα. Όλα αυτά συνθέτουν ένα πλαίσιο ζωής που για τους μεγαλύτερους φαντάζει ουτοπικό όταν συγκριθεί με τη δική τους παιδική και νεανική ζωή, ωθώντας τους έτσι στην υιοθέτηση μιας στάσης ανταγωνιστικής απέναντι στους νεότερους, μια στάση που καθορίζει τη συνολική συμπεριφορά τους προς τα παιδιά τους και προς τους νέους γενικότερα, μια στάση που συνήθως δεν παραδέχονται ούτε ομολογούν. Ξεχνούν, όμως, ότι μάλλον και οι δικοί τους γονείς (οι σημερινοί παππούδες και γιαγιάδες) κάπως έτσι θα έβλεπαν και θα χαρακτήριζαν τα δικά τους παιδικά και νεανικά χρόνια όταν τα σύγκριναν με τα δικά τους…
Ο ρόλος των Μ.Μ.Ε.
Η παρουσία και η επικυριαρχία των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας τις τελευταίες δεκαετίες δεν μπορεί να αποσιωπηθεί σε ένα άρθρο όπως αυτό που πραγματεύεται τις κυριότερες αιτίες χάσματος γενεών. Τα Μ.Μ.Ε., λοιπόν, προβάλλουν εικόνες και περιστατικά που δείχνουν και τονίζουν τη διαφορετικότητα μεταξύ νέων και μεγαλυτέρων, την απόσταση δηλαδή που υφίσταται μεταξύ των γενιών σε πολλά επίπεδα. Επιπροσθέτως, η … «κοινωνία του θεάματος» περιλαμβάνει και μάλιστα επιβάλλει πρότυπα ομορφιάς, εμφάνισης, βάρους, μαλλιών, ντυσίματος, lifestyle, ενδιαφερόντων κ.λπ., η υιοθέτηση των οποίων επικροτείται από την κοινωνία μας, ενώ η μη δυνατότητα τήρησής τους μοιάζει να «ποινικοποιείται» και τα άτομα αυτά να περιθωριοποιούνται. Ενταγμένοι σε μία ομοιογενή μάζα οι νέοι, δημιουργούν μία ιδιάζουσα στάση και επιμέρους ιδιαίτερες συμπεριφορές που τους κάνουν να ξεχωρίζουν από τους υπολοίπους (από αυτούς που δε δύνανται για το χ ψ λόγο να ακολουθήσουν). Συγκεκριμένα standards στον ντύσιμό τους, στον τρόπο ομιλίας τους, στις αξίες τους, καθώς επίσης και συγκεκριμένη γλώσσα επικοινωνίας (βλέπε emoticons, συντομογραφίες του τύπου «lol» και ιδιάζον λεξιλόγιο όπως η λέξη «troll») διέπουν και καθορίζουν τη ζωή και την καθημερινότητά τους. Δεδομένων αυτών, συνεπώς, τα άτομα προηγούμενης ή προηγούμενων γενεών δεν έχουν χώρο στη… μεγάλη αυτή κοινότητα των «προχωρημένων» και σίγουρα διαφοροποιημένων νέων, την οποία μάλιστα οι ίδιοι συχνά δεν αποδέχονται αντιθέτως την κατακρίνουν.
Αυτές είναι μόνον ορισμένες από τις βασικότερες αιτίες χάσματος γενεών που επιλέξαμε να παρουσιάσουμε και να σχολιάσουμε στο παρόν άρθρο του περιοδικού μας.
Σε κάθε περίπτωση, το χάσμα των γενεών ευνοεί (ή και εξηγεί θα λέγαμε) τη βιασύνη των νεότερων για πρόωρη φυγή, χειραφέτηση και ανεξαρτητοποίηση, την απομόνωση των δύο πλευρών στον κόσμο τους, τη δημιουργία συμβατικών σχέσεων μεταξύ γονιών – παιδιών και ευρύτερα μεγάλων – νέων που διέπονται συγχρόνως από μία καχυποψία και από μη ειλικρίνεια, καθώς επίσης και την καλλιέργεια εγωιστικών στάσεων, αντιπαλότητας, βίας κι επιθετικότητας .
Πώς μπορεί να αντιμετωπιστεί; Καταρχάς, είναι μείζονος σημασίας να γνωρίζουμε όλοι, μικρότεροι και μεγαλύτεροι, παιδιά και γονείς, τις αιτίες χάσματος γενεών, έτσι ώστε να πράττουμε καθημερινώς με τρόπους που εμποδίζουν την ανάπτυξή τους. Κατά δεύτερον, είναι απαραίτητο να καταβληθεί συστηματική προσπάθεια κι από τις δύο πλευρές με στόχο την καλλιέργεια ενός κλίματος αμοιβαίας εμπιστοσύνης και αλληλοκατανόησης. Οι μεγαλύτεροι αρμόζει να προσπαθούν να παρακολουθούν όσο μπορούν τις εξελίξεις, να περιορίσουν το συντηρητισμό και την αυταρχικότητά τους και να βοηθούν τους νέους στη σωστή κοινωνικοποίησή τους. Από την άλλη, οι νέοι μπορούν να βοηθούν τους μεγαλύτερους στην κατανόηση των νέων τεχνολογιών, να συνειδητοποιούν τη διαφορετικότητα της προηγούμενης γενεάς όσο μπορούν και να περιορίζουν την επιρροή που δέχονται από το σύγχρονο κόσμο της τεχνολογίας, των Μ.Μ.Ε. και του διαδικτύου. Τέλος, τόσο οι μεν όσο και οι δε είναι εκ των ων ουκ άνευ να συζητούν· αναφερόμαστε σε τακτικούς διαλόγους μεταξύ γονιών και παιδιών, στο πλαίσιο των οποίων πρέπει να υπάρχει ουσιαστική επικοινωνία μηνυμάτων, σεβασμός διαλλακτικότητα, ειλικρινής και ανεπιτήδευτη έκφραση, ελευθερία στη διατύπωση των απόψεων και των συναισθημάτων.
Με τα παραπάνω όπλα μπορεί κανείς να ξεπεράσει ή ακόμα και να μην μπει καν στο κενό αυτό που ονομάζεται χάσμα γενεών.
Άλλωστε, ας έχουμε όλοι και όλες κατά νου το «ό,τι δεν κινείται, δε ζει» που έλεγε ο Λάιμπνιτς καθώς και το «τα πάντα ρει» που διατυπώθηκε πολλά χρόνια νωρίτερα από τον Ηράκλειτο, κι έτσι θα είμαστε σε θέση να αντιλαμβανόμαστε πως μία ζωή δίχως αλλαγές και ανανεώσεις θα έμοιαζε περισσότερο με ένα… νεκροταφείο, όπου ώριμοι και νέοι άνθρωποι θα ήταν πανομοιότυποι.